ابالیش نفرین شده
ابالیش، زرتشتیی در قرن نهم میلادی که از دین خود برگشت و به اسلام گروید (از این رو در پهلوی با صفتهای «ملعون» [گجستگ/گجسته] و «مرتد» از او یاد شده است). نام اصلی او «دیههرمزد» بود و ظاهراً پس از گرویدن به اسلام، نامی عربی برگزید. شکل دقیق این نام به دلیل املای مبهم پهلوی ʾbʾlsh (یا ʾbʾlh و غیره) پنهان مانده است که در پازند به صورت «ابالیش» ضبط شدهاست—کلمهای که در جای دیگر دیده نشده است. تلفظ های دیگر این اسم چنین ثبت شده است: ابالیس[1] Aba Layṯ در زبان سوریه ای و یاب الله[2] Yaballaha و عبدالله Abdallah [3].
اطلاعات درباره ابالیش کاملاً از رساله کوچک پهلوی گجستگ ابالیش گرفته شده است. بر اساس این متن، او اهل استخر بود[4]. یک بار در سفر به آتشکدهای رفت تا «باج» (پهلوی: وَج) دریافت کند، یعنی در مراسم «نذر و نیاز» زرتشتیان با موبدان شرکت کند و در پاداش آنان شریک شود[5]. اما از او جلوگیری شد و با تحقیر با او رفتار کردند، ظاهراً چون موبدان محلی او را نمیشناختند یا واجد شرایط شرکت در مراسم مذهبی نبود. او با خشم آنجا را ترک کرد، و رهگذری او را متقاعد کرد که به اسلام بگرود.
بعدها ابالیش به بغداد رفت و با خلیفه مأمون (حک. ۸۱۳–۸۳۳ میلادی) دیدار کرد. در حضور خلیفه، او در مناظرهای مذهبی با عالم نامدار و رهبر زرتشتیان، آذرفرنبغ پسر فرخزاد، شرکت کرد. ابالیش هفت پرسش درباره آموزههای زرتشتی (مانند ثنویت و پیامدهای آن) و آداب و رسوم (مانند استفاده از ادرار گاو [گومیز] برای تطهیر و استفاده از کمربند مقدس [کستی]) مطرح کرد. پاسخهای آذرفرنبغ تأیید خلیفه را جلب کرد و او در این مناظره پیروز شد. در نتیجه، ابالیش از دربار رانده شد.
میتوان حدس زد که ابالیش (که پیش از این «مردی نیک و دوستدار روح» [رواندوست] بود) موبد زرتشتی بوده است. این مفهوم ممکن است از سخنان آن رهگذر—«مردی مثل تو» (مَردی چُون تو)—نیز استنباط شود. دانش او از زرتشتی گری بیش از آن است که از یک عادی انتظار میرود؛ و بر اساس مقدمه متن، او پیش از شکست توسط آذرفرنبغ، در مناظرات با متکلمان زرتشتی، مسلمان، مسیحی و یهودی در فارس و بغداد پیروز شده بود.
نویسنده و تاریخ تألیف گجستگ ابالیش ناشناخته است، اما به نظر میرسد بخشی از مجموعه بزرگ ادبیات ساخته موبدان قرن نهم تا دهم میلادی باشد. قدیمیترین نسخه خطی حاوی این متن، K20 (در مجموعه کپنهاگ) است که در قرن چهاردهم رونویسی شده است. همچنین نسخههای متأخری به زبانهای پازند و پارسی از این متن وجود دارد[6]..
برای اطلاعات بیشتر مراجعه نمایید به: صادق هدایت. گجسته ابالیش. تهران. 1318.
[1] – H. H. Schaeder, Iranische Beiträge I, Halle, 1930, p. 287, n. 2.
[2] – J. P. de Menasce, SHkand-gumanik vichar, Fribourg, 1945, p. 244.
[3] – J. P. de Menasce, Une encyclopédie mazdéenne: le Denkart, Paris, 1958, p. 11.
[4] – ed. Chacha, p. 11.
[5] – M. Boyce and F. Kotwal, “Zoroastrian Baj and Dron—I,” BSOAS 34, 1971, p. 70.
[6] – Aḥmad Tafażżolī, “ABĀLIŠ,” Encyclopaedia Iranica, I/1, p. 58, available online at http://www.iranicaonline.org/articles/abalis.
ADABSARA 