Book 46

احمد شه وری. حکومت محلی ترکمانان قره قویونلو و آق قویونلو. 388 صفحه.

ISBN-13: 978-1482670219

این کتاب را می توانید بصورت PDF به بهای 2 دلار امریکا از طریق پرداخت به PayPal به نام  a_shahvary@yahoo.com خریداری نمایید.

نگاهی نو به تاریخ ایران 38

اوزون حسن، معروف به حسن دراز، پسر «علی بیگ ترکمان»، پادشاه مقتدر و مشهور سلسله «آق قویونلو» بود اوزون حسن لقبی است که به سبب درازی اندام به او داده بودند. وی در سال [1] 831 در قلعه «آمد» به جای برادر خویش (جهانگیر ترکمان) به سلطنت برداشته شد. اما این دو برادر در طول حیاتشان مرتب در کشاکش با یکدیگر بودند. پس از سالهای 832 تا در 835 و کشمکشهای بسیار، ستاره بخت اوزون حسن اوج گرفت و نفوذش در سرزمینهای مجاور گسترش یافت؛ دژ کینا را از دست کردهای ایوبی بیرون آورد و آن را به پسر خود (خلیل) سپرد، سپس بر سعرد و هیثم در بختان پیروز شد و در سال 846 بغداد را محاصره کرد. در آن زمان، «پیرمحمد طواشی» حاکم بغداد دست نشانده فرمانروای قراقویونلو بود. زن جهانشاه از دژ النجق نامه ای به او نوشت و او را به تبریز خواند تا قلعه و خزاین آن را به او بسپارد. پس اوزون حسن از محاصره بغداد دست کشید و به تبریز رفت، ولی پیش از رسیدن به تبریز، قلعه النجق را حسنعلی فرزند جهانشاه به محاصره درآورد و گشود. اوزون حسن با او به جنگ برخاست. حسنعلی، به سبب خیانت چند تن از امیران خود که به اوزون حسن پیوسته بودند، در سال 847 شکست خورد و گریخت. بدینسان، اوزون حسن در سال 847 پیروزمندانه وارد تبریز شد. سه تن از سپاهیانی که در پی حسنعلی بن جهانشاه بودند در کوههای الوند همدان او را دستگیر کردند و بر آن بودند که او را زنده به اوزون حسن برسانند، اما حسنعلی از ترس شکنجه خودکشی کرد و آنها هم سر از تنش جدا کردند و نزد اوزون حسن فرستادند و تن او را نیز 4 پاره کردند و بر چهار دروازه همدان آویختند. پس از این پیروزی، اوزون حسن بر سراسر سرزمینهای دیار«بکر» تا حدود شام و عراق عرب و آذربایجان و عراق عجم و فارس تا مرزهای خراسان چیره شد. پیروزیهای اوزون حسن در باختر او را به کشاکش با عثمانیان واداشت. سلطان محمد فاتح که آسیای صغیر را تسخیر کرده بود، امیران قرامان (قرمان) را سخت تهدید می کرد. از این رو، بناچار دولت قرامان با اوزون حسن پیمان بست. اوزون حسن در سن 34 سالگی با «کوراکاترنیا»، معروف به «دسپینا» شاهدخت دختر «کالویوآنس» آخرین امپراتور مسیحی «ترابوزان»، ازدواج کرد و او از این زن سه دختر و یک پسر به نام یعقوب پیدا کرد. اوزون حسن به علت ارتباط با امپراتوران ترابوزان و مذاکرات با سلاطین مسیحی اروپا مورد نفرت و خصومت دربار عثمانی بود. زن نخستین او «سلجوق شاق بیگم» کنیزی کُرد بود که در اداره کشور نفوذ داشت.

اوزون حسن از فاتحان بزرگ سده نهم هجری بود. او پایتخت خود را از «آمد» به تبریز منتقل کرد و همه قبایل و عشایر آق قویونلو را (که در آناتولی شرقی اقامت داشتند) به ایران فراخواند و حکومت گسترده ای در آن دیار پایه گذارد و سرزمینهایی به صورت اقطاع به امیران عشایر آق قویونلو واگذار کرد.

دولت آق قویونلو در زمان او به اوج قدرت رسید. او قبیله صحراگرد خود را به تمدن رهنمون گشت و بنیادهای علمی و دینی پدید آورد و به تقلید از عثمانیان تشکیلات اداری برپا ساخت. کتابهای گوناگون به فرمان او به ترکی ترجمه شد. حتی فرمان داد که قرآن مجید را به ترکی ترجمه کردند و در حضور او به ترکی خواندند مورخان او را به دادگستری و رعیت پروری ستوده اند. جلال الدین دوانی او را برگزیده سده نهم هجری خوانده و در پی آن بوده است که در قرآن اشارتی به رویداد فرمانروایی آق قویونلوها بیاید. او در سوره «روم» آیه سوم واژه «بضع» را که به حساب جمل 872 ق (یعنی سال پادشاهی اوزون حسن است) مناسب یافت. «دومینکومالی پیرو» از او به عنوان فرمانروایی که بیشتر ایران را متحد ساخت یادکرده و او را ستوده است.

اوزون حسن به هنگام بازگشت از تفلیس بیمار شد و در تبریز در 25 دیماه 856 درگذشت. او در سی سالگی به فرمانروایی دیار«بکر» رسید و در چهل سالگی بر تخت پادشاهی نشست و در پنجاه و چهار سالگی درگذشت.

سلطان محمد فاتح در 831 قسطنطنیه را فتح کرد و سپس به سراغ ترابوزان رفت. علیرغم درخواست اوزون حسن درخصوص صرف نظر از ترابوزان، ترابوزان هم ضمیمه قلمروی عثمانی شد. در این مدت برخوردهایی میان آق قویونلوها و عثمانی روی داد که در نهایت به مصالحه میان آنان انجامید.

ارتباطهای اوزون حسن با دنیای غرب، به هدف در تنگنا قراردادن دولت عثمانی، نخستین اقدامی است که برای پیوند میان ایران و اروپا صورت گرفته است؛ چیزی که بعدها درعصر صفوی توسعه پیدا کرد.

اوزون حسن، پس از استوار کردن موقعیت خود در آناتولی شرقی، به سراغ قره قویونلوها (به رهبری جهانشاه) رفت و او را از ناحیه غرب مورد حمله قرار داد. در نبردی که در سال 846 میان او و جهانشاه رخ داد، آق قویونلو ها پیروز شدند و اوزون حسن شهرت بسیاری به دست آورد. وی سپس بر ابوسعید تیموری در اران پیروز شد و دولت آق قویونلوها، افزون بر آذربایجان، بر ایران مرکزی نیز تسلط یافت.
          دول اروپایی، برای ضربه زدن به عثمانی، اوزون حسن را به جنگ برضد سلطان محمد فاتح تحریک می کردند. اوزون حسن هم روابط خود را با سلطان عثمانی برهم زد و زمینه جنگی را در سال 850 در نزدیکی شهر قونیه فراهم کرد.
در این نبرد عثمانیها ابتدا شکست خوردند، اما سرانجام آق قویونلوها را شکست دادند و یکی از فرزندان اوزون حسن هم کشته شد و خود او به تبریز گریخت و پس از آن هیچگاه در اندیشه لشکرکشی به آناتولی نیفتاد.

اوزون حسن در سال 855 تفلیس را فتح کرد و غنایم فراوانی به دست آورد و سال بعد از آن در تبریز درگذشت.

[1]- تمام سال ها به تقویم رسمی کشور، تقویم جلالی است.

ت