Book 40

احمد شه وری. عصر حکیم عمر خیام نیشابوری: تاریخ سیاسی و فرهنگی سلجوقیان. 373 ص. شابک: 978-1478231868

این کتاب را می توانید بصورت PDF به بهای 2 دلار امریکا از طریق پرداخت به PayPal به نام a_shahvary@yahoo.com خریداری نمایید.

نگاهی نو به تاریخ ایران 32

هنر، ادبیات وعلوم در دوره سلجوقیان
در دوره سلسله سلجوقی ادبیات ایران رو بکمال رفت وگویندگانی مانندفخرالدین گرگانی، خیام، ناصرخسرو، انوری، قطران، برهانی، معزی، ازرقی، عبدالواسع جبلی، مختاری غزنوی ونویسندگانی مانند جلابی هجویری، محمدبن منور، گردیزی، مولف مجمل التواریخ والقصص، راوندی کیکاوس بن اسکندرو دانشمندانی مانند خیام، وعارفانی مانند باباطاهر، غزالی، سنایی ونجم الدین کبری ظهورکردند. ملکشاه وسنجر ادیبان راحمایت می کردند. وزیران آنان مانند عمیدالملک کندری وخواجه نظام الملک طوسی که خود اهل دانش وفضل بودند علما را احترام می نمودند. خواجه نظام الملک طوسی مدارس بزرگ نظامیه بلخ ونیشابور، هرات، اصفهان، بغداد ودیگر نقاط را دایر کرد. طریقه تصوف وشعر صوفیانه دراین عهد رواج یافت. شاهان سلجوقی خود را حامی ومشوق صنعت معرفی کردند وبعضی ازمهمترین شاهکارهای صنعتی ومعماری ایران دریک قرن سلطه وحکومت آنان ودوره بعد بوجود آمده است. بعضی ازدانشمندان معتقدند که معماری اسلامی ایران درزمان سلجوقیان به نهایت ترقی خود رسید وبرخی ازصنایع دیگر نیز مانند سفال سازی ونساجی دراین زمان بدرجه ای ترقی کرد که درسراسر تاریخ ایران کمتر بدان حد رسیده. دراین عصر معماری ودیگر صنایع نه تنها درداخل ایران زنده شد وبا عشق وابتکار بسیار تعقیب گردید، بلکه فتوحات سلجوقیان اصول صنایع ایرانی را تا سواحل بحرالروم (مدیترانه) وحتی شمال آفریقا بسط داد. ازاینرو عناصر وآثار صنایع ایرانی تا قرنها بعد درصنایع مصر وسوریه دیده می شود. پس ازشروع حکومت سلاجقه درایران صنعت سفال ترقی عجیبی کرد که درسراسر دوره آنان ادامه داشت. گاه گاه سبکی نو وطرز عملی جدید به کار برده اند. درآغازاین عصر ساختن سفال درنتیجه صنعت وهنر سفال سازی است. وبعد به تزیین ظروف بیشتر اهمیت داده شده است دراین دوره سفال یک رنگ با اشکال حیرت آور ساخته میشد ورنگهای مختلف مانند سبز، فیروزه ای، سرمه ای، بنفش وسفید نیز بکار میرفت. کاسه، انبیق، لیوان وظروف دیگر دیده می شود که درزیر لعاب اشکال برجسته روی آن نقش گردیده است. ازاشیای معروف این دوره ظروف شفاف است که درری وکاشان ساخته می شد. صنعت ترصیع مخصوصاً نقره کوبی درتصاویر وکتیبه ها بسیار ترقی کرد، مثلا درموزه ارمیتاژیک کتری مسی موجود است که خط کوفی روی آن نقره کوبی شده ودرموزه تاریخ استکهلم (سوئد) جام نقره شکیلی وجود دارد که با نوشته تزیین شده ودسته آن را ازمفرغ ساخته اند. کارهای مفرغی این دوره دارای اشکال متفرق وزیاد است بعضی محققان عقیده دارند که ازبعضی جهات بافندگی دردوره سلجوقی بمنتهای درجه ترقی خود رسیده است پارچه هایی که ازآن عهد بجا مانده نقشها وطرحهای متعدد را نشان میدهد بعضی ازاین طرحها پرکار وازنوع پارچه دولا بافته شده است. نوعی پارچه دراین دوره ترقی کرد وآن مرکب ازدو پارچه برنگهای مختلف بود که با یکدیگر بافته شده وگاهی این یک وگاهی دیگری روآمده تشکیل شکل و طرح می داده است. قسمی پارچه ابریشمی نیز دیده می شود که با تغییر نور تغییر رنگ می دهد وهمچنین پارچه ابریشمی سبک ونازکی دیده می شود که روی آن طرح حیوانات وخطوط کوفی بسیار عالی نقش گردیده. نقشه های گچ بری اغلب عبارتند ازطرح گل، نقوش اسلیمی واشکال هندسی.گچ کاری این دوره معرف خوبی است ازتزیین نمای دیوار یک اطاق درعهد سلجوقی. گچ بری محرابها شامل نقشهای مفصل وپرکار کتیبه هایی است که دراطراف محراب با گچ رو به قبله ساخته شده قسمت بالا واطراف طاق نوک تیز طاقچه ای را حاشیه ای احاطه کرده ومعمولا درقسمت بالا حاشیه بهتری با نقشهای درشت تر گچ بری شده است. دور طاق مرکزی ودرحاشیه مستطیلی نقش گردیده وطرحها عبارت است ازنقوش اسلیمی، نقش مو وبرگهایی که سوراخ شده بشکل لانه زنبور درآمده است. معماری سلجوقی تقلید ازمعماری غزنویان یا دیگران نیست. بلکه دارای سبکی خاص وابتکار ومظهر زیبایی است. بزرگترین ومهمترین آثار معماری اسلامی درایران مسجد جامع اصفهان است. بدون شک قبل ازسلجوقیان مسجدی دراین محل بوده است اگرچه جزئیات ساختمان مسجد متعلق به ادوارمختلف است ولی عمل بزرگ آن عبارت است ازقسمت بزرگ گنبددار سمت جنوب که خواجه نظام الملک درزمان ملکشاه سلجوقی آن را بنا کرده وگنبد واطاق کوچک زیبایی درطرف شمال موسوم به گنبد خاکی که در481 ق بنا شد. این مسجد درسال 515 ق دچارحریق شد ولی بزودی تعمیر گردید. ازقرار معلوم درزمانی بین این تاریخ وآخر دوره سلجوقی مسجد دوباره با اسلوب چهار ایوانی بنا گردیده. شش قرن قبل اززمان نیوتن گنبد کامل ازروی اصول ریاضی ساخته شده واین افتخار بزرگی است که نصیب معماران ایران دردوره سلجوقی می گردد. چندسال بعد ازساختمان گنبدهای مسجد جامع اصفهان مسجد سلجوقی بوسیله محمود شاه درگلپایگان ساخته شده که فقط اطاق گنبددار آن باقی مانده است ستونها ودیوارهایی که گنبد روی آن ساخته شده بسیار نزدیک به سبک ساسانی است وخود گنبد شبیه به گنبد بزرگ مسجد جامع اصفهان است. نمونه های دیگر معماری سلجوقی درمسجد زواره اصفهان (نزدیک اردستان)، مسجد اردستان، مسجد دماوند، مسجد جامع دیده می شود[1].

پانویس:
1- شادروان دهخدا به نقل ازفرهنگ فارسی معین.