احمد شه وری. تاریخ سیاسی و فرهنگی دولت ماد . 1396. 446 صفحه. شابک: 978-600-04-8277-0
این کتاب را می توانید بصورت PDF به بهای 8 دلار امریکا از طریق پرداخت به PayPal به نام a_shahvary@yahoo.com خریداری نمایید.
نگاهی نو به تاریخ ایران 5
پیش زمینه تشکیل دولت ماد
دولت ماد
دولت ماد یا پادشاهی ماد؛ یک دودمان پادشاهی ایرانی است که قوم ماد آن را در سال 728 پ م در ناحیه ماد تشکیل داد. قبایل مختلف ماد در برابر تجاوزهای پی درپی پادشاهان آشور و از آن جمله اداد نیراری سوم، شلمانصر دوم، شمسی اداد، تیگلات پالسر چهارم، سارگن دوم و سناخریب متحد شدند و دولت ماد را بوجود آوردند.
نام ماد برای نخستین بار در کتیبه شلمانصر دوم که در سال 844 پ م به ماد لشکر کشید، ذکر شده است. شمسی اداد نیز نام مادها را برده است. تیگلات پالسر چهارم هم در 744 پ م به ماد لشکر کشید و از سرزمین ماد بخشهایی را به کشور آشور ضمیمه کرد. او بیش از 60 هزار اسیر گرفت و با گله های گاو، گوسفند، قاطر و شتر به کالاه (کالح) پایتخت آشور برد. سارگن دوم با مردم «ماننا» که با مادها خویشی داشتند و در جنوب دریاچه ارومیه ساکن بودند جنگ کرد و دیاکو/ دیااکو را به اسارت به حماة در میانرودان برد. بعضی از مورخان این شخص را با نخستین پادشاه ماد که هرودُت آنرا «دیوکس» نامیده یکی می دانند.
پس از هجوم کیمری ها به «اورارتو» و شمال آشور این دولت در خطر افتاد. «اسر حدون» پادشاه آشور که در برابر اتحاد کیمری ها با قبایل آریایی مسکون در آتروپاتن قرار گرفته بود تا کوه دماوند پیش راند ولی «کشات ریت» مادی با گروهی از مادها، کیمری ها، مانی ها و سکاها وی را عقب رانده و در قلعه «کی شاشو» بر او حمله برد، اما شکست یافت.
از این مطالب روشن می شود که در نیمه اول سده هفتم پ م در شمال غربی ایران دولتهایی وجود داشته که ماد نیز یکی از آنها بوده است. هرودُت می نویسد: «آشوریها در آسیا پانصد سال حکومت کردند. اول مردمی که سر از اطاعت آنها پیچیدند مادها بودند. اینها برای آزادی خویش جنگیدند، و رشادتها نمودند و از قید بندگی رستند».
هردوُت از طوایف ماد شش طایفه را نام می برد، بوس ها، پارتاکن ها، ستروخات ها، آریسانت ها، بودیها و مغها. این طوایف هر کدام زندگی سیاسی و اجتماعی جداگانه داشتند که بنابر نوشته هرودُت دیوکس /دیاکو/ دیااکو آنها را متحد ساخت و دولت ماد را تشکیل داد. از نوشته های هرودُت چنین برمی آید که دولت ماد در 701 یا 708 پ م تاسیس شد و 150 سال دوام یافت و در سال 550 پ م به دست کورش دوم برچیده شد.
پادشاهان ماد بنا بر نوشته هرودُت عبارت بوده اند از:
1-«دیوکس» (حکومت 708 تا 655 پ م )
2-«فرورتیش» (حکومت 655 تا 633 پ م )
3-«هووخشتر» (حکومت 633 تا 585 پ م )
4-آستیاگ (حکومت 585 تا 550 پ م ) [1].
دولت ماد را می توان پیشاهنگ دولت آریایی و دولت بزرگ هخامنشی دانست زیرا هووخشتره دولتهای نیرومند آن زمان یعنی آشور و بابل را ضعیف ساخت و بر ارمنستان و آسیای صغیر تا رود هالیس دست یافت. ایلام، پارس، هیرکانی، طبرستان و باکتری از دولت ماد اطاعت می کردند.
تشکیل دولت ماد در تاریخ شرق قدیم از این لحاظ اهمیت دارد که برای نخستین بار دولتی بزرگ از میان نژاد آریا برخاست. برتری نژاد سامی را پایان داد و سبب شد که دولت آریایی و بزرگ هخامنشی ایجاد شود، چنانکه پاره ای از محققان بدرستی دولت هخامنشی را دنباله و مکمل دولت ماد می دانند[2].
مادها پایه های نخستین شاهنشاهی (۷۲۸-55۰ پ.م.) آریایی تباران را در ایران بنیاد نهادند و در آغاز قرن 6 پ. م. با شکست آشور و فتح شرق لیدیه پادشاهی ماد تبدیل به شاهنشاهی بزرگی در آسیا شد. امپراتوری ماد در زمان، هووخشتره که آن را کیاکسار هم نوشته اند، بر بزرگترین پادشاهی غرب آسیا حکومت می کرد و سراسر ایران را آن چنان که در نقشه سرزمین ماد هویدا است برای اولین بار در تاریخ به زیر یک پرچم آورد. هووخشثره بنیانگذار اولین قدرت ایرانی بود. پایه گذاری دولت ماد به عنوان نخستین دولت بر پایه وحدت اقوام مختلف ساکن فلات ایران با مشترکات و پیوندهای فرهنگی را باید به عنوان مهم ترین رویداد در تاریخ ایران بشمار آورد.
دولت ماد در کار ایجاد سازمانی گسترده و دقیق و متکی بر نهادهای قدرتمند در زمینه های سیاسی- اقتصادی – نظامی توفیق یافت. دیاکونوف با توجه به سنگ نبشته بیستون می گوید که سازمان دولتی و سازمان اجتماعی پارس تحت نفوذ شدید نظامات مادها بوده است.
مبانی سیاسی – فرهنگی پایه گذاری دولت ماد
از بُعد سیاسی، یکی از عوامل عمدۀ پیدایش اتحادیۀ ماد و سپس دولت و بالاخره تشکیل پادشاهی ماد را می توان در تجاوزگری های ویرانگرانۀ آشور جستجو کرد. هرودُت، اهمیت ویژه ای به جنبش ضد آشوری مردم ماد در حدود 672 پ م به رهبری «فرورتیش / خشتریته» داده و گفته است : «مادی ها برای بدست آوردن آزادی، مبارزه را آغاز و در این راه به قدری تلاش و سرسختی کردند که سرانجام توانستند یوغ قیادت آشور را براندازند و خود را آزاد و مستقل سازند…»
بسیاری از آثار تمدنی ایران کهن منسوب به دولت هایی است که مدت زمانی در قالب پادشاهی ماد در کنار هم قرار گرفتند، از جملۀ این آثار قلعه سازی و شهرسازی آنان، بازتاب شرایط سیاسی – اجتماعی کمابیش یکسانی دارد که بر سراسر منطقه حاکم بوده است. تکیه بر جنبه های دفاعی قلعه ها و ایجاد «قلعه – شهرها»، برای دفاع در برابر مهاجمان، از ویژگی های عمده و همسان بیشتر جایگاه های شناخته شده، دست کم از نیمۀ هزاره دوم پ م به بعد است.
شکل گیری دولت مقتدر پادشاهی ماد با شرکت دولت ها و اتحادیه های طوایف خودمختار مستقر در قلمروهای معین، بدون خونریزی ها و ویرانگری های شدید، حکایت از آن دارد که بجز رهبران اتحادیه ها و مقام های سیاسی و حکومتی دولت ها که به حفظ قدرت خود علاقه مند بودند، ساکنان آن سرزمین ها از یک سو به دلیل پیوندهای فرهنگی با یکدیگر و از سوی دیگر، به منظور پایان بخشیدن به درگیری های پی در پی در منطقه، به وحدت با هم تمایل داشتند و از ایجاد یک دولت ماد توانا با مشارکت خود، استقبال می کردند. حاصل آنکه جز در چند مورد کوچک، از زمان تشکیل دولت بزرگ ماد تا پایان دوران هخامنشی، دیگر شاهد خیزش های تجزیه طلبانه در پادشاهی ماد و هخامنشی نیستیم. در آن شرایط (زمان ادغام پادشاهی ها و دولت های کوچک و متوسط در دولت ماد) عامۀ مردم بطور کلی از استقرار یک قدرت مرکزی توانمند هواداری می کردند.
از نظر فرهنگی، فرهنگ دوران مادی را می توان حاصل تکوین و تکامل فرهنگی دانست که از گذشتۀ دور در بخش وسیعی از سرزمین فلات به نشو و نما پرداخت که نمودهای آن، دست کم از هزارۀ سوم پ م تا دوران ماد، در جای جای آن دیده می شود.
به دلیل پیوند و همسانی میان نمودهای فرهنگی این دولت های کوچک با یکدیگر در ارتباط بوده و در جریان داد و ستدها و گاه برخوردها، بر هم تاثیر گذارده و دیدگاه هایشان به یکدیگر نزدیک و نزدیک تر گردیده است، تا جایی که سرانجام مجموعۀ آفریده هایشان به صورت پیامی مشترک درآمده است.
«ژرژ کنتنو» در بررسی های مربوط به ریشۀ نژادی ساکنان هزارۀ سوم پ م در منطقۀ غرب فلات ایران بدین مطلب اشاره دارد که : «در هزارۀ سوم پ م، از همان اراضی سرد آسیای مرکزی، موج دیگری از مهاجران به راه افتاد که آنان را آریایی یا هندو ایرانی لقب داده اند.»
«ریچارد نلسون فرای» در همین باره اظهار می دارد : «دسته هایی از جنگاوران آریایی (پیش از فرارسیدن گروه های عمدۀ آریاها که در خاور نزدیک در هزارۀ دوم پ م بنیان پادشاهی می گذاردند) به این سرزمین راه یافته بودند. گویی که این پیشتازان آریایی در جمعیت بومی مغرب فلات و دشت میانرودان مستحیل شدند تا بعدها با فرارسیدن گروه های بزرگ ایرانیان، این سرزمین ها ایرانی شدند.
ذکر این نقل قول ها، بدان جهت است که ذهن را متوجه جنبه های پیوستگی نژادی این مردم کرده باشیم. باید توجه داشت که مربوط ساختن بررسی تمدن و فرهنگ ایران دوران ماد با بحث های مربوط به نژاد شناسی و زبان شناسی در پیوند با قوم ماد و دیگر اقوام منطقه، با توجه به اختلاف نظرها و در دست نبودن آگاهی های کافی، گام نهادن در راهی سنگلاخ خواهد بود. بنابراین، اشاره به این دو نظریۀ ذکر شده فقط به این علت است تا یادآور شویم که عوامل همگن بسیاری از دیرگاه در این منطقه وسیع در کنارهم سبب شده است تا مردم بخش های مختلف، در کار آفرینش فرهنگ منطقۀ خویش، از دیدی نزدیک و همسان با همسایگان خود برخوردار باشند. نتیجه آنکه مجموع این پاره فرهنگ های منطقه ای، کلیتی یگانه را به نمایش می گذارد.
نگاهی به جایگاه های باستان شناسی کاوش شده در آسیای مرکزی تا بخش های شمال شرقی، مرکزی و غرب ایران کنونی، به گونه ای چشمگیر معرف پیوند فرهنگی میان عمدۀ این جایگاه ها از هزاره پنجم پ م به بعد می باشند. یافته ها و بررسی های مربوط به هزارۀ نخست پ م در جایگاه هایی چون «تخت قباد» در ساحل راست آمودریا، حصار، سیلک، خوروین، کلاردشت و املش، ناحیۀ لرستان، گودین تپه، نوشیجان، حسنلو، زیویه، سقز، قلایچی، و … به گونه ای روشن و گویا معرف آن است که فرهنگ معروف به تمدن مادی، از آغاز هزارۀ نخست پ م در تمامی این جایگاه ها – باوجود فاصلۀ زیاد از هم – با شباهت ها و همسانی های بسیار، شکل گرفته و روند تکامل ارزشمندی را پیموده است.
پانویس:
[1]- بدین ترتیب هرودت ذکری از خشتریه نمی کند.
[2]- فرهنگ فارسی معین.
احمد شه وری. تاریخ سیاسی و فرهنگی دولت ماد . 1396. 446 صفحه. شابک: 978-600-04-8277-0
این کتاب را می توانید بصورت PDF به بهای 8 دلار امریکا از طریق پرداخت به PayPal به نام a_shahvary@yahoo.com خریداری نمایید.
نگاهی نو به تاریخ ایران 5
پیش زمینه تشکیل دولت ماد
دولت ماد
دولت ماد یا پادشاهی ماد؛ یک دودمان پادشاهی ایرانی است که قوم ماد آن را در سال 728 پ م در ناحیه ماد تشکیل داد. قبایل مختلف ماد در برابر تجاوزهای پی درپی پادشاهان آشور و از آن جمله اداد نیراری سوم، شلمانصر دوم، شمسی اداد، تیگلات پالسر چهارم، سارگن دوم و سناخریب متحد شدند و دولت ماد را بوجود آوردند.
نام ماد برای نخستین بار در کتیبه شلمانصر دوم که در سال 844 پ م به ماد لشکر کشید، ذکر شده است. شمسی اداد نیز نام مادها را برده است. تیگلات پالسر چهارم هم در 744 پ م به ماد لشکر کشید و از سرزمین ماد بخشهایی را به کشور آشور ضمیمه کرد. او بیش از 60 هزار اسیر گرفت و با گله های گاو، گوسفند، قاطر و شتر به کالاه (کالح) پایتخت آشور برد. سارگن دوم با مردم «ماننا» که با مادها خویشی داشتند و در جنوب دریاچه ارومیه ساکن بودند جنگ کرد و دیاکو/ دیااکو را به اسارت به حماة در میانرودان برد. بعضی از مورخان این شخص را با نخستین پادشاه ماد که هرودُت آنرا «دیوکس» نامیده یکی می دانند.
پس از هجوم کیمری ها به «اورارتو» و شمال آشور این دولت در خطر افتاد. «اسر حدون» پادشاه آشور که در برابر اتحاد کیمری ها با قبایل آریایی مسکون در آتروپاتن قرار گرفته بود تا کوه دماوند پیش راند ولی «کشات ریت» مادی با گروهی از مادها، کیمری ها، مانی ها و سکاها وی را عقب رانده و در قلعه «کی شاشو» بر او حمله برد، اما شکست یافت.
از این مطالب روشن می شود که در نیمه اول سده هفتم پ م در شمال غربی ایران دولتهایی وجود داشته که ماد نیز یکی از آنها بوده است. هرودُت می نویسد: «آشوریها در آسیا پانصد سال حکومت کردند. اول مردمی که سر از اطاعت آنها پیچیدند مادها بودند. اینها برای آزادی خویش جنگیدند، و رشادتها نمودند و از قید بندگی رستند».
هردوُت از طوایف ماد شش طایفه را نام می برد، بوس ها، پارتاکن ها، ستروخات ها، آریسانت ها، بودیها و مغها. این طوایف هر کدام زندگی سیاسی و اجتماعی جداگانه داشتند که بنابر نوشته هرودُت دیوکس /دیاکو/ دیااکو آنها را متحد ساخت و دولت ماد را تشکیل داد. از نوشته های هرودُت چنین برمی آید که دولت ماد در 701 یا 708 پ م تاسیس شد و 150 سال دوام یافت و در سال 550 پ م به دست کورش دوم برچیده شد.
پادشاهان ماد بنا بر نوشته هرودُت عبارت بوده اند از:
1-«دیوکس» (حکومت 708 تا 655 پ م )
2-«فرورتیش» (حکومت 655 تا 633 پ م )
3-«هووخشتر» (حکومت 633 تا 585 پ م )
4-آستیاگ (حکومت 585 تا 550 پ م ) [1].
دولت ماد را می توان پیشاهنگ دولت آریایی و دولت بزرگ هخامنشی دانست زیرا هووخشتره دولتهای نیرومند آن زمان یعنی آشور و بابل را ضعیف ساخت و بر ارمنستان و آسیای صغیر تا رود هالیس دست یافت. ایلام، پارس، هیرکانی، طبرستان و باکتری از دولت ماد اطاعت می کردند.
تشکیل دولت ماد در تاریخ شرق قدیم از این لحاظ اهمیت دارد که برای نخستین بار دولتی بزرگ از میان نژاد آریا برخاست. برتری نژاد سامی را پایان داد و سبب شد که دولت آریایی و بزرگ هخامنشی ایجاد شود، چنانکه پاره ای از محققان بدرستی دولت هخامنشی را دنباله و مکمل دولت ماد می دانند[2].
مادها پایه های نخستین شاهنشاهی (۷۲۸-55۰ پ.م.) آریایی تباران را در ایران بنیاد نهادند و در آغاز قرن 6 پ. م. با شکست آشور و فتح شرق لیدیه پادشاهی ماد تبدیل به شاهنشاهی بزرگی در آسیا شد. امپراتوری ماد در زمان، هووخشتره که آن را کیاکسار هم نوشته اند، بر بزرگترین پادشاهی غرب آسیا حکومت می کرد و سراسر ایران را آن چنان که در نقشه سرزمین ماد هویدا است برای اولین بار در تاریخ به زیر یک پرچم آورد. هووخشثره بنیانگذار اولین قدرت ایرانی بود. پایه گذاری دولت ماد به عنوان نخستین دولت بر پایه وحدت اقوام مختلف ساکن فلات ایران با مشترکات و پیوندهای فرهنگی را باید به عنوان مهم ترین رویداد در تاریخ ایران بشمار آورد.
دولت ماد در کار ایجاد سازمانی گسترده و دقیق و متکی بر نهادهای قدرتمند در زمینه های سیاسی- اقتصادی – نظامی توفیق یافت. دیاکونوف با توجه به سنگ نبشته بیستون می گوید که سازمان دولتی و سازمان اجتماعی پارس تحت نفوذ شدید نظامات مادها بوده است.
مبانی سیاسی – فرهنگی پایه گذاری دولت ماد
از بُعد سیاسی، یکی از عوامل عمدۀ پیدایش اتحادیۀ ماد و سپس دولت و بالاخره تشکیل پادشاهی ماد را می توان در تجاوزگری های ویرانگرانۀ آشور جستجو کرد. هرودُت، اهمیت ویژه ای به جنبش ضد آشوری مردم ماد در حدود 672 پ م به رهبری «فرورتیش / خشتریته» داده و گفته است : «مادی ها برای بدست آوردن آزادی، مبارزه را آغاز و در این راه به قدری تلاش و سرسختی کردند که سرانجام توانستند یوغ قیادت آشور را براندازند و خود را آزاد و مستقل سازند…»
بسیاری از آثار تمدنی ایران کهن منسوب به دولت هایی است که مدت زمانی در قالب پادشاهی ماد در کنار هم قرار گرفتند، از جملۀ این آثار قلعه سازی و شهرسازی آنان، بازتاب شرایط سیاسی – اجتماعی کمابیش یکسانی دارد که بر سراسر منطقه حاکم بوده است. تکیه بر جنبه های دفاعی قلعه ها و ایجاد «قلعه – شهرها»، برای دفاع در برابر مهاجمان، از ویژگی های عمده و همسان بیشتر جایگاه های شناخته شده، دست کم از نیمۀ هزاره دوم پ م به بعد است.
شکل گیری دولت مقتدر پادشاهی ماد با شرکت دولت ها و اتحادیه های طوایف خودمختار مستقر در قلمروهای معین، بدون خونریزی ها و ویرانگری های شدید، حکایت از آن دارد که بجز رهبران اتحادیه ها و مقام های سیاسی و حکومتی دولت ها که به حفظ قدرت خود علاقه مند بودند، ساکنان آن سرزمین ها از یک سو به دلیل پیوندهای فرهنگی با یکدیگر و از سوی دیگر، به منظور پایان بخشیدن به درگیری های پی در پی در منطقه، به وحدت با هم تمایل داشتند و از ایجاد یک دولت ماد توانا با مشارکت خود، استقبال می کردند. حاصل آنکه جز در چند مورد کوچک، از زمان تشکیل دولت بزرگ ماد تا پایان دوران هخامنشی، دیگر شاهد خیزش های تجزیه طلبانه در پادشاهی ماد و هخامنشی نیستیم. در آن شرایط (زمان ادغام پادشاهی ها و دولت های کوچک و متوسط در دولت ماد) عامۀ مردم بطور کلی از استقرار یک قدرت مرکزی توانمند هواداری می کردند.
از نظر فرهنگی، فرهنگ دوران مادی را می توان حاصل تکوین و تکامل فرهنگی دانست که از گذشتۀ دور در بخش وسیعی از سرزمین فلات به نشو و نما پرداخت که نمودهای آن، دست کم از هزارۀ سوم پ م تا دوران ماد، در جای جای آن دیده می شود.
به دلیل پیوند و همسانی میان نمودهای فرهنگی این دولت های کوچک با یکدیگر در ارتباط بوده و در جریان داد و ستدها و گاه برخوردها، بر هم تاثیر گذارده و دیدگاه هایشان به یکدیگر نزدیک و نزدیک تر گردیده است، تا جایی که سرانجام مجموعۀ آفریده هایشان به صورت پیامی مشترک درآمده است.
«ژرژ کنتنو» در بررسی های مربوط به ریشۀ نژادی ساکنان هزارۀ سوم پ م در منطقۀ غرب فلات ایران بدین مطلب اشاره دارد که : «در هزارۀ سوم پ م، از همان اراضی سرد آسیای مرکزی، موج دیگری از مهاجران به راه افتاد که آنان را آریایی یا هندو ایرانی لقب داده اند.»
«ریچارد نلسون فرای» در همین باره اظهار می دارد : «دسته هایی از جنگاوران آریایی (پیش از فرارسیدن گروه های عمدۀ آریاها که در خاور نزدیک در هزارۀ دوم پ م بنیان پادشاهی می گذاردند) به این سرزمین راه یافته بودند. گویی که این پیشتازان آریایی در جمعیت بومی مغرب فلات و دشت میانرودان مستحیل شدند تا بعدها با فرارسیدن گروه های بزرگ ایرانیان، این سرزمین ها ایرانی شدند.
ذکر این نقل قول ها، بدان جهت است که ذهن را متوجه جنبه های پیوستگی نژادی این مردم کرده باشیم. باید توجه داشت که مربوط ساختن بررسی تمدن و فرهنگ ایران دوران ماد با بحث های مربوط به نژاد شناسی و زبان شناسی در پیوند با قوم ماد و دیگر اقوام منطقه، با توجه به اختلاف نظرها و در دست نبودن آگاهی های کافی، گام نهادن در راهی سنگلاخ خواهد بود. بنابراین، اشاره به این دو نظریۀ ذکر شده فقط به این علت است تا یادآور شویم که عوامل همگن بسیاری از دیرگاه در این منطقه وسیع در کنارهم سبب شده است تا مردم بخش های مختلف، در کار آفرینش فرهنگ منطقۀ خویش، از دیدی نزدیک و همسان با همسایگان خود برخوردار باشند. نتیجه آنکه مجموع این پاره فرهنگ های منطقه ای، کلیتی یگانه را به نمایش می گذارد.
نگاهی به جایگاه های باستان شناسی کاوش شده در آسیای مرکزی تا بخش های شمال شرقی، مرکزی و غرب ایران کنونی، به گونه ای چشمگیر معرف پیوند فرهنگی میان عمدۀ این جایگاه ها از هزاره پنجم پ م به بعد می باشند. یافته ها و بررسی های مربوط به هزارۀ نخست پ م در جایگاه هایی چون «تخت قباد» در ساحل راست آمودریا، حصار، سیلک، خوروین، کلاردشت و املش، ناحیۀ لرستان، گودین تپه، نوشیجان، حسنلو، زیویه، سقز، قلایچی، و … به گونه ای روشن و گویا معرف آن است که فرهنگ معروف به تمدن مادی، از آغاز هزارۀ نخست پ م در تمامی این جایگاه ها – باوجود فاصلۀ زیاد از هم – با شباهت ها و همسانی های بسیار، شکل گرفته و روند تکامل ارزشمندی را پیموده است.
پانویس:
[1]- بدین ترتیب هرودت ذکری از خشتریه نمی کند.
[2]- فرهنگ فارسی معین.
ADABSARA 